المومن مرآت المومن
آیینه جهانی
خوبرویان آیینه می جویند تا صورت خود را در آن ببینند و خط و خالی برآن بیفزایند . از این آیینه ها بسیار هست که آدمی روی خود را نظاره کند و اگر دود و غباری بر آن ببیند ، بشوید و اگر نقصانی هست به کمال آورد ، اما کجاست آن آیینه که چهره روح و جان خویش را درآن بنگریم و شکل و شمایل باطن خود را تماشا کنیم ؟
گفتم ای دل آینه از بهر چیست ؟ تا ببیند هر کسی کو شکل کیست
آینه آهن برای لون هاست آینه سیمای جان سنگین بهاست
آینه جان نیست الا روی یار روی آن یاری که باشد زان دیار مثنوی مولوی
آیینه جان بسیار سنگین بهاست ، بسیار عزیز و نادر الوجود است و اگر سالها در طلب آن به هر کوی و برزن بگردند رواست .
سیم دل مسکینم در خاک درت گم شد خاک سر هر کویی بی فایده می بیزم . سعدی
شمس الدین تبریزی سالها به دنبال آیینه ای می گشت که آنرا قبله سازد و سراپای خویش را در آن بنماید تا مولانا را در قونیه یافت .
و مولانا در جوانی خواب دیده بود که خورشید او را سلام می کند و در شگفت شده بود که او را چه مقام و منزلتی است که خورشید را با او نظر باشد و این رویا او را محال می نمود تا شمس بر او وارد شد و مولانا گفت :
چون تو را دیدم محالم حال شد جان من مستغرق اجلال شد
چون تو را دیدم بدیدم خویش را آفرین آن آینه خوش کیش را .
در حدیث آمده است که " المومن مرآت المومن " یعنی اهل ایمان یکدیگر را چون آیینه باشند ( که هر یک دیگری را نشان می دهد ، نه خود را ).
مومنان آیینه یکدیگرند این خبر را از پیمبر آورند .
مثنوی مولوی
و چون مومن نام خدا نیز هست معنی حدیث آن باشد که اهل ایمان آیینه پروردگار خویشند و هر که در ایشان نظر کند هم گوهر ذات خود را می یابد و هم سیمای پروردگار خویش را در آن می بیند و این هر دو خود یکی است زیرا گوهر ذات آدمی همان نفس رحمانی و نفخه الهی است که خداوند در آدم دمید و مقام آیینگی ، رهایی از تعلقات و نقوش و تصویر های پراکنده است .
اگر صورتگری بر چهره آیینه نقشی تصویر کند آن آیینه را در همان نقش محدود و آنرا از دیگر نقشها محروم می کند و اگر آن نقش را بزدایند آیینه هر دم نقشی می پذیرد و رنگی نشان می دهد و د ر عین حال از همه نقشها مبراست .
گفتی که حافظ این همه رنگ و خیال چیست نقش غلط مخوان که همان لوح ساده ایم .
و اگر کسی خاصییت آینیه نداند ، عکس آیینه را به آیینه منسوب می کند ، در حالی که به گفته مولانا در باره شمس :
آیینه ای ، رنگ تو عکس کسی است تو ز همه رنگ جدا بوده ای .
به تعبیر مولانا هیچ فساد و تباهی از آن بیش نباشد که آدمی آیینه غیب نمای دل خویش را که هر دم نقش هزار حور و پری در آن آشکار میشود به زنگار غفلت ، سیاه و تیره کند یا به رنگ و نقش خاصی محدود گرداند و جمله تعصبات و کوته نظریها که در جهان هست ، همان محدود کردن آیینه است به نقش معین و گمان کردن که جز آن نقش هیچ نیست . اما اگر آیینه صیقل شود مهبط وحی و محل ظهور فرشتگان و رسول الهی گردد و انوار قدسی و تجلیات جمال آن وجه باقی در او هویدا گردد و آن آیت الهی که فرمود " تنزل الملائکه و الروح " نزول بر چنین دلی باشد .
آیینه ات دانی چرا غماز نیست ؟ زانکه زنگار از رخش ممتاز نیست
رو تو زنگار از رخ او پاک کن بعد از آن آن نور را ادراک کن
آینه کز رنگ آلایش جداست پر فروغ نور خورشید خداست
مثنوی مولوی
از این رو هر که خواهد خویش را و خدای خویش را به چشم دل نظاره کند بر اوست که آیینه جو شود و گرد گیتی بگردد تا به صحبت یکی از عاشقان آیینه خو برسد و در آیینه دل او تامل کند و سیمای حقیقی خویش را ببیند و آنچه به سبب رنگها و خیالات باطل بر آن افزوده و او را از شباهت نخستین با پروردگارش دور کرده از آیینه دل خویش بزداید و به صیقل تقوی و مجاهده به تدریج صفایی حاصل کند و از آیینه جویی به مقام آیینه خویی برسد ، به قول سعدی :
تامل در آیینه دل کنی صفایی به تدریج حاصل کنی
مگر بویی از عشق مستت کند طلبکار عهد الستت کند
ویلیام باتلر ییتز شاعر و نمایشنامه نویس معاصر ایرلندی در قطعه شعری از زبان زن جوانی که در برابر آیینه به آرایش نشسته است گوید :
و چشم ها را روشنتر و لبها را سرختر و از این آیینه و آن آیینه می پرسم
آیا خوب شده است ؟ مپندار به خودبینی پرداخته و کاری بیهوده میکنم
زیرا من در جستجوی چهر ه ای هستم که پیش از آفرینش جهان داشته ام .
و نیز خانم الیزابت برت برونینگ در قطعه شعر بسیار لطیفی به دور شدن انسانها از شباهت نخستین به سبب رنگ پذیری از تعلقات دنیوی اشاره کرده است :
زمین آکنده از انوار آسمانهاست و هر درخت و گیاه از آتش الهی شعله ور است
آنها که چون موسی این آتش را می بینند موزه از پای به در می کنند و به نیایش می نشینند
و آنها که نمی بینند به دور آن حلقه می زنند و تمشک و توت می چینند
و چون کودکان به غفلت چهره خود را سرخ و سیاه می کنند
و هر دم از شباهت نخستین با پروردگار خویش دور می شوند .
همه مجاهدت های اهل سلوک برای بازگشت به این چهره ازلی است . پیر طریقت ، هم نقش آیینه را بازی می کند و هم روش صیقل آیینه دل را به سالک می آموزد و این صیقل و غبارزدایی همان ریاضت ها و پرهیزها و خدمت ها و طاعت هاست که به همت پیر روشن رای حاصل می شود .
دل که آیینه شاهی است غباری دارد از خدا می طلبم صحبت روشن رای حافظ
شاه همان سلطان آفرینش است که دل ما آیینه روی اوست و به سبب این آیینگی که استعداد ذاتی ماست مقام خلافت یافته و جانشین خداوند بر روی زمین شده است و رسانیدن این استعداد به فعلیت بیگمان بر فرد فرد آدمیان تا حد امکان واجب است بلکه توان گفت آدمی را جز این در جهان وظیفه ای نیست که به تدریج اوصاف الهی را که اصل همه آنها در سه کلمه " دانایی " و " زیبایی " و " نکویی " یا علم و جمال و خیر خلاصه میشود در خود متجلی کند و این همه علوم و صنایع که نقطه اوج آن در روزگار ما سفینه های فضایی و شبکه جهانی " اینترنت " است و هنرهای بیشمار از شعر و موسیقی و رقص و نمایش و معماری و نقاشی و مجسمه سازی و سینما و آن اندازه خیر و خوبی از عدالت و احسان و نوعدوستی و خدمت و ایثار و فداکاری و رحم و شفقت در راه صلح و دوستی در میان بنی آدم که در گوشه و کنار جهان در کنار ظلم ها و جور ها و جنگ های شیطانی و غیره وجود دارد همه از نشانه های این ظهور تدریجی اوصاف الهی در انسان است که به با همه بدیها همچنان به سوی کمال پیش می رود و تجربه بدیها نیز خود صیقلی است که بر شفافیت آیینه خواهد افزود تا بجز خدا نبیند و بجز خدا را ننماید .
رسد آدمی به جایی که بجز خدا نبیند بنگر که تا چه حد است مکان آدمیت سعدی
شکسپیر در قطعه ای از نمایشنامه هملت در صفت انسان ( بالفعل ) می گوید :
چه طرفه معجونی است آدمیزاد :
چه قدر والا و شریف در عقل چه قدر نامتناهی در استعداد چه قدر شبیه فرشتگان در کردار
و چه قدر شبیه خدایان در فهم مثل اعلای جانداران و شکوه و زیبایی جهان
مخزن الاسرار حکیم نظامی ، بخشی حماسه انسانی و شرح عظمت مقام اوست و بخشی دیگر ، دریغ و حسرت که چگونه آدمیزاد با چنین استعداد و قابلیت شگرف ، خود را به دست شیطان سپرده و به تباهی و سیاهی میل کرده است .
ای ملک جانوران رای تو وی گهر تاجوران پای تو گر ملکی خانه شاهی طلب
ور گهری تاج الهی طلب زان سوی عالم که دگر راه نیست جز من و تو هیچکس آگاه نیست
زان ازلی نور که پرورده اند در تو زیادت نظری کرده اند نقد غریبی و جهان شهر توست
نقد جهان یک به یک از بهر توست دور تو از دایره بیرون تر است از دو جهان قدر تو افزونتر است
عالم خوش خور که زکس کم نئی غصه مخور بنده عالم نئی دل به خدا برنه و خورسند یئی
اینت جداگانه خداوندیئی اول کاین ملک به نامت نبود این ده ویرانه مقامت نبود
فر همای حملی داشتی اوج هوای ازلی داشتی گر چه پر عشق تو غایت نداشت
راه ابد نیز نهایت نداشت خسته شدی قصد زمین ساختی سایه بر این آب و گل انداختی
باز چو تنگ آیی ار این تنگنای دامن خورشید کشی زیر پای .
بهشت گمشده انسان همین مقام و مرتبه الهی اوست که در غبار غفلت و زنگار ظلمت ظلم ها و ستم ها که بر خویش و دیگران می کند پنهان شده است و در حالی که طبیعت و مجموعه آفاق آیینه ای در پیش روی اوست و به تعبیر نظامی :
آینه دار از پی آن شد سحر تا تو رخ خویش ببینی مگر
و شگفتا از آدمی که با چنین آیینه شفاف ، باز به سبب اشتغالات نفسانی و شیطانی چیزی نمی بیند و یا به تعبیر مولانا عالم شش جهت همان اطاق خلوت زلیخاست که چهار دیوار و سقف و کف آن همه نقش جمال یوسف است ، اما چون آدمی دیده بر هم نهاده ، از جمال یوسفی خود هیچ نمی بیند .
تو ای یوسفی جمال ، بدین حسن بی مثال اگر پرده برکشی ، جهان پرده در کنی
الهی قمشه ای
و نظامی در جای دیگر باز با آدمی خطاب و عتاب می کند که :
ای شده خوشنود به یکبارگی چون خر و گاوی به علف خوارگی
بر سر کار آی چرا خفته ای کار چنان کن که پذیرفته ای
گر جو سنگی نمک خود چشی دامن از این بی نمکی درکشی مخزن الاسرار
اما گویی آدمیان در خوابند که عتاب نظامی نمی شنوند و به اشاره مولانا اعتنا نمی کند که :
شده ای غلام صورت به مثال بت پرستان تو چو یوسفی و لیکن به درون نظر نداری
به خدا جمال خود را چو در آینه ببینی بت خویش هم تو باشی به کسی گذر نداری
پس اکنون که آیینه درون تیره شده است در آیینه طبیعت و پیاله عالم نیز کسی به دیده اعتبار نمی نگرد ، باید به جستجوی آن آیینه سوم یعنی انسان آیینه خو بود . باید چراغ به دست گرفت و گفت : " از دیو و دد ملولم و انسانم آرزوست " و اگر گفتند " یافت می نشود " باید گفت : " زهی شرف که من در جستجوی همان یافت ناشدنی هستم " و در پی سخن مولانا که گفت :
ای دقوقی با دو چشم همچو جو هین مبر امید و ایشان را بجو
گر گران و گر شتابنده بود عاقبت جوینده یابنده بود
چون ز چاهی می کنی هر روز خاک عاقبت اندر رسی در آب پاک
اگر یافت نشود نیز باک نیست ، زیرا اولا" :
به راه بادیه رفتن به از نشستن باطل که گر مراد نیابم به قدر وسع بکوشم سعدی
ثانیا" اگر آن عاشقان آیینه خو بسیار نادرند و کمتر کسی توفیق رسیدن به حضور یکی از آنان را پیدا می کند ، جای بشارت است که بسیاری از ایشان آیینه دل خویش را پس از مرگ در سخنان و آثار هنریشان به ودیعه نهاده اند تا هر که خواهد در آنها بنگرد .
مهربانی ز من آموز و گرم عمر نماند به سر تربت سعدی بطلب مهر گیا را
اگر باخ نیست آهنگهای او هست . اگر سعدی نیست کلیات آثارش هست و اگر عاشقان حق و ولی شناسان از ولایت خاک رفته اند دیوان حافظ ، رندان تشنه لب را شراب گوارا می بخشد و اگر نظامی جادو سخن نیست :
پس از صد سال اگر گویی کجا او ز هر بیتی ندا آید که ها ، او خسرو و شیرین
و اگر افلاطون نیست ، شکسپیر و دانته و جان میلتون نیست ، کتابهای ایشان پیش روی ماست
اگر پیامبران مرسلی چون موسی و عیسی و محمد مصطفی (ص) نیستند صحف آسمانی ایشان عصای موسوی ، دم مسیحایی و براق برق معراج محمدی در آن پنهان است ، حجت باقی و شاهد وساقی جویندگان و تشنگان عالم تواند بود .
جان راسکین حکیم و منتقد بزرگ هنری انگلیسی در مقاله ای در بیان اهمیت "کتاب" می گوید :
عامه مردمان مشتاق دیدار انسانهای بزرگند و اگر دقایقی چند از نزدیک ، دانشمند یا شاعر یا حکیم بزرگی را ببینند یا باو صحبت کنند همه عمر از آن با افتخار یاد می کنند و اغلب آرزو دارند که ای کاش ما در زمان فلان حکیم یا شاعر یا قدیس یا پیامبر می بودیم و از نزدیک با او صحبت می داشتیم و گاه از رسیدن به حضور بزرگان با الفاظ پر شکوه مانند " بار یافتن " و افتخار حضور داشتن " یاد می کنند در حالی که انسانهای بزرگ خود در آن اطاقک های کوچک که قفسه کتاب نام دارد ، در انتظار ایستاده اند تا به حضور هر کس که ایشان را راه دهد بار یابند و آدمیان اغلب به سبب اشتغالات باطل و ازدحام تعلقات خاکی ، فرصتی برای دیدار با ایشان ندارند .
کتاب های خوب شادترین نقطه اوج حضور انسانهاست ، چنانکه در باره شعر گفته اند ، شعر شادترین و متعالی ترین لحظه های شادترین انسانهاست . نقطه اوج ظهور و حضور سعدی ، غزلیات و بوستان و گلستان اوست و هر کسی میتواند در بهترین لحظه های عمر سعدی به حضور او برسد ، همچنین است حافظ و میلتون و شکسپیر که نقطه های کمال حیاتشان مبدل به آثارشان شده است و اگر کسی از خواندن این آثار احساس حضور نمی کند او را از دیدن آن بزرگان ، چه فایده خواهد بود ؟
بنابراین آن انسانهای نادر که به قول سنایی :
قرنها باید که تا از لطف حق پیدا شود بایزیدی در خراسان یا اویسی در قرن
همه در مجمعی گرد آمده اند و موثرترین حضور خود را که گفته و نوشته های ایشان است در اختیار ما نهاده اند و آن آیینه های گران قیمت که عمری باید به جستجوی ایشان بود ، همه را در محفل درس مولانا و سعدی و نظامی میتوان یافت . آیینه هایی که آدمیان را دعوت میکنند :
صوفی بیا که آینه صافی است جام را تا بنگری صفای می لعل خام را حافظ
بیا بیا که پشیمان شوی از این دوری بیا به محفل شیرین ما ، چه می شوری دیوان شمس .
برگرفته از کتاب " 365 روز با سعدی " حسین محی الدین الهی قمشه ای
تهیه و تنظیم:یار آشنا
هو